Παιχνίδια του μυαλού

Οι αποφάσεις που παίρνουμε, ακόμη και οι αναμνήσεις που έχουμε, βασίζονται σε ψευδαισθήσεις, σύμφωνα με το βιβλίο “You Are Not So Smart” που κυκλοφόρησε πρόσφατα και έγινε δεκτό με πολύ καλές κριτικές από τους ειδικούς.

Το νέο βιβλίο του David McRaney αποτελείται από 48 κεφάλαια και αποδεικνύει με επιστημονικές έρευνες ότι δεν γνωρίζουμε τους εαυτούς μας όσο νομίζουμε. Το κεντρικό του θέμα είναι ότι είμαστε αναξιόπιστος αφηγητής ακόμα και της ιστορίας της ζωής μας. Παρακάτω αναφέρουμε πέντε παραδείγματα από το βιβλίο, που επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη.

Προσδοκία

Η Παρανόηση: Το κρασί είναι περίπλοκο ελιξίριο, γεμάτο από λεπτές γεύσεις που μόνο ένας ειδικός μπορεί να διακρίνει πραγματικά, και οι έμπειροι δοκιμαστές δεν κάνουν ποτέ λάθος.

Η αλήθεια: Οι καταναλωτές αλλά και οι ειδικοί στο κρασί μπορούν να ξεγελαστούν εφόσον αλλάξουν τις προσδοκίες τους.

Σε πείραμα που έγινε το 2001 στο Πανεπιστήμιο του Μπορντό, ειδικοί στο κρασί δοκίμασαν κόκκινο και λευκό κρασί, για να εκτιμήσουν ποιο ήταν καλύτερο. Στο τέλος οι ειδικοί εξήγησαν τι τους άρεσε στο κάθε κρασί, αλλά αυτό που δεν είχαν συνειδητοποιήσει ήταν το κόκκινο κρασί ήταν το ίδιο λευκό κρασί, απλώς οι ερευνητές το είχαν χρωματίσει και τους είχαν πει ότι ήταν κόκκινο κρασί. Οι δοκιμαστές κρασιού περιέγραψαν τα αρώματα μούρων και τις τανίνες που ανίχνευσαν στο κόκκινο κρασί, σαν να ήταν πραγματικά κόκκινο!

Σε μια άλλη έρευνα, τους ζήτησαν να κρίνουν ένα φτηνό και ένα ακριβό κρασί. Μετά την δοκιμή, βαθμολόγησαν το ακριβό κρασί πολύ περισσότερο από ό, τι το πολύ φθηνό, και μίλησαν γι’ αυτό με πολύ πιο κολακευτικά λόγια. Όμως στην πραγματικότητα ήταν πάλι το ίδιο κρασί!

Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι οι γευσιγνώστες είναι άχρηστοι. Δείχνουν όμως ότι η προσδοκία μπορεί να μας επηρεάσει ριζικά. Οι συμμετέχοντες στα πειράματα ήταν εμπειρογνώμονες, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να επηρεαστούν από τα ίδια πράγματα που επηρεαζόμαστε και εμείς, είτε αυτό αφορά παρουσίαση είτε διαφήμιση είτε τιμή κάποιου προϊόντος Η πραγματικότητα είναι δημιούργημα του εγκεφάλου. Δεν αντιλαμβανόμαστε παθητικά τον εξωτερικό κόσμο, αλλά δημιουργούμε ενεργά τη κάθε στιγμή με βάση τα βιώματα μας.

Η πλάνη του Τεξανού σκοπευτή

Η Παρανόηση: Λαμβάνουμε υπόψιν τον παράγοντα τύχη όταν ερμηνεύουμε την αιτία και το αποτέλεσμα κάποιου συμβάντος.

Η αλήθεια: Έχουμε την τάση να αγνοούμε τον παράγοντα τύχη όταν τα αποτελέσματα ταιριάζουν σε ότι πιστεύουμε, ή όταν επιθυμούμε ένα τυχαίο γεγονός να έχει μια συγκεκριμένη αιτία.

Φανταστείτε έναν Τεξανό καουμπόη να πυροβολεί πολλές φορές με ένα πυροβόλο όπλο στο πλάι ενός αχυρώνα . Η πλευρά αυτή του αχυρώνα γεμίζει με τρύπες. Στην συνέχεια ο καουμπόη ζωγραφίζει ένα κύκλο εκεί που υπάρχει η μεγαλύτερη συγκέντρωση από τρύπες, και περηφανεύεται για το πόσο καλός σκοπευτής είναι.

Αυτό είναι ένα Αμερικάνικο ανέκδοτο, αλλά είναι και ένα παράδειγμα για τον τρόπο που λειτουργεί το ανθρώπινο μυαλό όταν προσπαθεί να βγάλει νόημα από χαοτικές καταστάσεις. Πολλές φορές προκαλείται μια λογική πλάνη κατά την οποία κομμάτια πληροφοριών που δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους, τα συνδέουμε για τις όποιες ομοιότητές έχουν, και αυτή η ομοιότητα χρησιμοποιείται για τη επίκληση της ύπαρξης ενός σχεδίου.

Για παράδειγμα, στην Αμερική είναι πολύ δημοφιλής η συζήτηση για το πόσο παρόμοιες ήταν οι δολοφονίες των Λίνκολν και Κένεντι. Ο Λίνκολν, ο οποίος εξελέγη 100 χρόνια μετά, δολοφονήθηκε στο θέατρο Ford. Και οι δύο πρόεδροι πυροβολήθηκαν στο κεφάλι. Και οι δύο σκοτώθηκαν την Παρασκευή, ενώ κάθονταν δίπλα στις συζύγους τους, από δολοφόνους με τρία ονόματα. Η γραμματέας του Λίνκολν ονομαζόταν Κένεντι. Η γραμματέας του Κένεντι ονομαζόταν Λίνκολν. Και ούτω καθεξής. Λαμβάνουμε υπόψιν παρόμοια ή τυχαία γεγονότα, αλλά δεν δίνουμε την πρέπουσα σημασία σ’ όλα τα υπόλοιπα που δεν μας επιβεβαιώνουν.

Γνωστική προκατάληψη

Η Παρανόηση: Οι απόψεις μας είναι το αποτέλεσμα ορθολογικής και αντικειμενικής ανάλυση πολλών ετών.

Η αλήθεια: Οι απόψεις μας είναι το αποτέλεσμα της προσοχής που δίνουμε σε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν ό, τι πιστεύουμε, αγνοώντας τις πληροφορίες που αμφισβητούν τις απόψεις μας.

Κάθε γνωστική προκατάληψη είναι η τάση να σκεφτόμαστε με ένα συγκεκριμένο τρόπο και όχι με κάποιον άλλο. Δηλαδή να δίνουμε προσοχή σε στοιχεία που επιβεβαιώνουν προϋπάρχουσες πεποιθήσεις και αντιλήψεις, ενώ παραβλέπουμε εντελώς άλλα στοιχεία. Μάλιστα, αυτό συμβαίνει αυτόματα και δεν το αντιλαμβανόμαστε.

Αυτό που επηρεάζει περισσότερο τον εγκέφαλο μας είναι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που επιλέγουμε για την ενημέρωση μας: τηλεόραση, ραδιόφωνο, εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία. Έχουμε την τάση να επιλέγουμε μόνο αυτά που συμφωνούν με τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις μας και σπανίως επιλέγουμε κάτι που αμφισβητεί αυτές τις πεποιθήσεις. Όταν παρακολουθούμε ένα πρόγραμμα ειδήσεων ή κάποια ομιλία, δεν αναζητούμε πληροφόρηση, όσο επιβεβαίωση για αυτά που ήδη πιστεύουμε.

Αφοσίωση στο προϊόν

Η Παρανόηση:Προτιμούμε τα προϊόντα που έχουμε και όχι αυτά που δεν έχουμε, γιατί κάναμε ορθολογικές επιλογές όταν τα αγοράσαμε.

Η αλήθεια: Προτιμούμε τα προϊόντα που κατέχουμε, γιατί εξιδανικεύουμε τις παλιότερες επιλογές μας για να προστατεύσουμε την αυτοεκτίμησης μας.

Άραγε γιατί υπάρχει όλη αυτή η διαμάχη μεταξύ αυτών που έχουν Apple και Android; Ή για μια συγκεκριμένη μάρκα αυτοκινήτων σε σχέση με μία άλλη; Άλλωστε πρόκειται απλώς για εταιρείες. Γιατί υπερασπιζόμαστε μια μάρκα με τόσο πάθος, λες και είμαστε πωλητές της;

Μπορεί να πιστεύουμε ότι προτιμούμε ακόμα τα προϊόντα που κατέχουμε γιατί κάναμε βαθιά ορθολογική αξιολόγηση πριν τα αγοράσουμε, όμως το μεγαλύτερο κομμάτι του εξορθολογισμού λαμβάνει χώρα μετά την αγορά. Είναι η συγκεκριμένη επιλογή που κάναμε έναντι κάποιας άλλης, που μας οδηγεί στην συνέχεια να δημιουργούμε αφηγήσεις που δικαιολογούν το γιατί κάναμε την συγκεκριμένη επιλογή, την οποία συνήθως την θεωρούμε μέρος της εικόνας του εαυτού μας.

Υπάρχουν πολλές ψυχολογικές επιδράσεις που συνδέονται με την ‘εμπιστοσύνη στο σήμα’. Η πιο ισχυρή από αυτές είναι ότι αισθανόμαστε πως τα πράγματα που έχουμε στην κατοχή μας είναι καλύτερα από τα πράγματα που δεν έχουμε. Όταν αγοράζουμε ένα προϊόν έχουμε την τάση να το συνδέουμε με την εικόνα του εαυτού μας, οπότε στη συνέχεια το υπερασπιζόμαστε σαν να υπερασπιζόμασταν τον ίδιο μας τον εαυτό μας ή τα πιστεύω μας.

Η Επίδραση της λανθασμένης πληροφορίας

Η Παρανόηση: Οι μνήμες αναπαράγονται όπως το βίντεο.

Η αλήθεια: Οι μνήμες κατασκευάζονται εκ νέου κάθε φορά από τα δεδομένα που είναι διαθέσιμα την τρέχουσα στιγμή, γεγονός που τις καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτες σε επιρροές από την παρούσα πραγματικότητα.

Πιθανώς να θεωρούμε ότι η μνήμη μας είναι απλώς λίγο ασαφής, αλλά δεν πιστεύουμε ότι πολλές φορές είναι εντελώς ανακριβής. Πιστεύουμε ότι η μνήμη είναι σαν ένα βίντεο ή αρχεία που είναι αποθηκευμένα σε κάποιο είδους υπολογιστή. Αλλά δεν είναι καθόλου έτσι .

Οι μνήμες ανακατασκευάζονται εκ νέου κάθε φορά που θυμόμαστε κάτι. Σαν να κατασκευάζουμε ένα αεροπλανάκι από Lego, στη συνέχεια να το αποσυναρμολογούμε βάζοντας πίσω τα κομμάτια στο κουτί, και τέλος να το ξαναφτιάχνουμε από την αρχή. Κάθε φορά που το κατασκευάζουμε το κάνουμε λίγο διαφορετικό, ανάλογα με το τι θυμόμαστε και την εμπειρία που αποκομίσαμε από την τελευταία φορά που το δημιουργήσαμε.

Το παράδοξο είναι πως αυτό που θυμόμαστε λιγότερο, είναι και το πιο ακριβές. Κάθε φορά που ανακαλούμε μία μνήμη, προσθέτουμε και κάτι. Το 1974 η Elizabeth Loftus έβαλε κάποιους ανθρώπους να παρακολουθήσουν ένα φιλμ με δύο αυτοκίνητα που συγκρούστηκαν, και στην συνέχεια τους χώρισε σε ομάδες. Χρησιμοποιώντας κάθε φορά μια ελαφρώς διαφορετική περιγραφή, έκανε στην κάθε ομάδα την ίδια ερώτηση: πόσο γρήγορα έτρεχαν τα αυτοκίνητα την στιγμή της σύγκρουσης; Οι πιο επιθετικοί από τους συμμετέχοντες εκτίμησαν μεγαλύτερη ταχύτητα. Επίσης ο τρόπος με τον οποίο διατυπώθηκαν οι ερωτήσεις, διαφοροποίησε κάπως τις αναμνήσεις που ανέφεραν οι συμμετέχοντες.

Δεν ήταν σαν να κοιτούσαν προς τα πίσω σε ένα φιλμ, αλλά κάθε φορά δημιουργούσαν ένα νέο ‘φιλμ’ με βάση τις τρέχουσες πληροφορίες. Η μνήμη είναι πραγματικά πολύ εύπλαστη και είναι λάθος να θεωρούμε ότι η μνήμη είναι μια τέλεια καταγραφή των γεγονότων του παρελθόντος.